درسنامه شطرنج دانشگاه

معرفی کتاب درسنامه شطرنج دانشگاه

برخی شطرنج را یک سرگرمی می دانند وعده ای دیگر آن را یک ورزش رزمی ذهنی محسوب می کنند. در حالی که شطرنج علاوه بر این که یک ورزش ذهنی است متکی بر ابتکار وخلاقیت فرد بازی کننده نیز می باشد. شطرنج به طور خلاصه هم علم است، هم ورزش و هم هنری آمیخته با ابتکار و خلاقیت. موفقیت در این ورزش بیش از هر چیز به توان تحلیل و فهم انتزاعی ذهن وابسته است.

کتاب درسنامه شطرنج دانشگاه

شطرنج یکی از کهن‌ترین بازی هایی‌است که امروزه نیز در میان مردم جهان رواج دارد؛ به‌طوری‌که قدمت این بازی را بیش از ۱۵۰۰ سال رقم زده‌اند. شطرنج اختراع ایرانیان است. عده‌ای هم آن را ابداعِ هندیان، یونانیان، رومیان، بابلی‌ها، سکاها، مصریان، یهودیان، چینی‌ها و اعراب دانسته‌اند. اما آن‌چه که بیش از هر رأی دیگری موردِ پذیرش است، این که شطرنج در اصل هندی بوده، سپس از هند به ایران آورده شده، از ایران به عرب‌ها و جهان اسلام گسترش یافته، و سرانجام از جهانِ اسلام به اروپا رفته‌ است. در اروپای قرن پانزدهم، شطرنج به شیوه امروزین آن درآمد؛ و در نیمه دوم قرن نوزدهم، مسابقات جهانی شطرنج آغاز گردید. در قرن بیستم، فدراسیون جهانی شطرنج تاسیس شد.

درباره ی پیدایش شطرنج چندین روایت موجود است که تنها تعداد کمی از آن ها معقول و باور کردنی هستند. در اولین داستانی که بررسی می کنیم، داستانی است که ثعالبی در شاهنامه ی معروف به ابومنصور نقل می کند. این داستان را فردوسی نیز در شاهنامه با تفصیل بیشتر آورده است. داستان از این قرار است که وقتی طلحند، پسر نای هندی در جنگ با گو پسر عموی خود، بر سر پادشاهی کشته شد، مادرش از غم او افسرده گشت. گروهی از دانشمندان برای سرگرم کردن مادر و نیز نشان دادن وضعیت جنگی که پسرش در آن کشته شد شطرنج را اختراع کردند. از این داستان اگر به دلیل نبودن مدارک کافی بگذریم، در ادبیات کهن هند دو اثر وجود دارد که تا حدی قابل استناد هستند. در ادبیات هندی فقط دو اثر قابل قبول وجود دارد که در زیر به طور مختصر به شرح آن ها می پردازیم.

نخستین مطلب مربوط به اوایل قرن هشتم میلادی است که به زبان سانسکریت و با نثری ساده نوشته شده است. سوباندهو (نام این نوشته) درباره‌ی حکومت اودایانا، پادشاه واتسا و ملکه اش مطالبی نگاشته است. در بین این مطالب اشاره ای هم به مهره های شطرنج شده که دقیقا مشخص نیست این مطالب در مورد شطرنج امروزی است یا نوع دیگری از شطرنج، چرا که نوع دیگری نیز هست که با تاس بازی می شود. نوشته ی دیگر مربوط به بانا، نویسنده ای هندی است که ضمن شرح دادن چگونگی پادشاهی سری هارشا که در شمال هند حکومت می‌کرده است، اشاره ای به آموزش شطرنج در دربار او دارد. این نوشته در قرن هفتم میلادی نگاشته شده که کهن ترین نوشته ی مکتوب هندی در رابطه با شطرنج است. یکی از کهن‌ترین نوشته‌های ایران – و شاید جهان – که به وضوح از شطرنج یاد می‌کند، کتاب کارنامه اردشیر پاپکان (کارنامک ارتخشیر پاپکان) است. در این نوشته آمده است: ” اردشیر به فر خدای در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت”.

این سند یکی از قدیمی‌ترین اسنادِ مکتوبی‌است که به بازی شطرنج اشاره دارد و عده‌ای همین سند را دلیل بر ابداعِ شطرنج توسط ایرانیان دانسته‌اند.
روایاتی که ورود شطرنج را به ایران با عهدِ ساسانی هم‌زمان می‌دانند اغلب از ماتیکان‌ چترنگ یا چترنگ ‌نامک (گزارش شطرنج) گرفته‌ شده ‌است و مشابهِ آن را فردوسی در شاهنامه به نظم درآورده. این داستان – که به چندین شیوه نقل می شود- چنین است:
در زمان پادشاهی خسرو انوشیروان، شاهی از شاهانِ هند که دیورسام خوانده می‌شد فرستاده‌ای را به دربارِ ایران روانه داشت. فرستاده پس از به جای آوردنِ آدابِ دربار، گنج‌ها و خواسته های گرانبهایی را به شاهِ ایران پیشکش کرد و تخته‌ای از شطرنج با مهره هایی از عاج و زمرد نیز فراز آورد. آنگاه به پادشاهِ ایران چنین گفت: که ای شاهِ شاهان! من از سویِ شهریارِ هند بدین کار گمارده شُدَم تا شما را بگویم آنچه را که از شهریارم شنیده‌ام. شهریارِ ما گفت که هیچ برتری نیست مگر به دانش و خِرَد و اینک که شما خود را از ما برتر می‌دانید، پس بایسته است که دانشِ شما نیز از دانشِ ما افزون باشد. اینک ما این شطرنج را به سویِ شما فرستادیم تا شما روش و شیوه آن را – چنان که هست- بازیابید؛ اگر از این کار فرومانید، آنگاه باید ساو و باج بر ما بفرستید و اگر توانستید، آنگاه ما باجگزارِ شما خواهیم بود. ” در پایانِ این داستان، بزرگمهر، وزیرِ انوشیروان، راه و شیوه این بازی را درمی‌یابد و بدین‌سان ایرانیان بر هندیان غالب می‌آیند.
از آنجا که دقیق مشخص نیست چه کشور یا چه شخصی برای اولین بار شطرنج را اختراع کرده در این جا نام چند مخترع شطرنج را از کشور های مختلف ذکر می کنیم. ارسطو، انوشیروان، پالامد، بزرگمهر، خشایار شاه، رازی، برزوطبیب، هرمس.
دوره نوین شطرنج از دوره ی قاجاریه شروع شد ویک سری حرکت به آن اضافه شد مانند آن پاسان، قلعه رفتن،…..
فدراسیون جهانی شطرنج به اسم اختصاری FIDE فیده در سال 1924 در لوزان سوئیس تاسیس شد. در سال 1329 در ایران، فدراسیون شطرنج تاسیس شد.

آنچه در کتاب درسنامه شطرنج دانشگاه می خوانید :

تاریخچه شطرنج
آثار و ثمرات شطرنج
شطرنج و ادبیات ایران
ماهيت، اهداف و قوانین شطرنج
پوزيسيون اوليه مهره ها در صفحه شطرنج
حركت مهره ها
شرایط قلعه رفتن
اتمام بازى
ساعت شطرنج
وضعيت هاى غير عادى
ثبت حركت ها
بازى مساوى
اتمام سريع بازى
امتيازها
رفتار بازيكنان
نقش داور
بازى سريع
بليتس
نماد گذارى جبرى
شرح سيستم جبرى
علائم و نام مهره ها
ثبت حرکات و علائم قرار دادی
ارزش مهره ها
تشریح اصطلاحات معمول در بازی شطرنج
آچمز و انواع آن
بازی مکاتبه ای
بستن
كيش و مات
شش حالت تساوی و پات
پات
پیاده پیش تاخته
پیاده عقب مانده
پیاده متصل
پیاده منفرد
پیاده رونده
پیاده دو پشته
پیاده راکد یا بلوکه
ترفیع یا ارتقاء
سوارهای سبک
تفاوت
تقابل
تنگی وقت
جبهه
جناح شاه
جناح وزیر
چشم بسته
سیمولتانه
حمله جناغی
چنگال اسب
رخنه
رویا رویی تن به تن
رویارویی 2 جانبه
سوار
فیانکتو (فیانچتو)
فيل سفيد رو
فيل سياه رو
قرباني
كيش بر خاست
كيش دو گانه
گامبي
شروع بازي
گامبي شاه
گامبي وزير
گامبي متقابل
مات مختنق
مرتب كردن (ژادوب)
مهره
مسابقه
نوبت
واریانت
اورلوك
تمپو
آن. پاسان
زوگ زوانگ
اصول طلایی شروع بازي شطرنج
برگزاری مسابقات
برگزاری مسابقات با روش سوئيسي
ویژگی های کلی بر گزاري مسابقات به روش سوئيسي
برگزاری مسابقات به روش دوره ای
نحوه تعیین رنگ مهره ها در روش دوره ای
پوئن شکنی
تاکتیک های آخر بازی
قانون مربع
بازی وزیر و شاه در مقابل شاه و پیاده عرض هفت
ترفیع پیاده
مات شاه حريف با 2 رخ و 1 شاه
مات شاه حریف با شاه و وزیر
مات شاه با 1 رخ و 1 شاه
مات شاه حریف با 2 فيل و شاه
مات شاه حريف با 1 فيل و 1 اسب و شاه
گشایش ها
بازی های باز
بازی های بسته
ویژگی بازی های باز
ویژگی بازی های نیمه باز
برخی گشایش های مشهور
چگونه اتودها و معماهای شطرنج را حل کنید؟
گرفتن مهره بدون پشتیبان
جواب اتودها و معماهای گرفتن مهره بدون پشتیبان
حرکت مهره به خانه امن
جواب اتودها و معماهای حرکت مهره به خانه امن
پیدا کردن کیش
جواب اتودها و معماهای پیدا کردن کیش 166
آچمز کردن مهره ها
جواب اتودها و معماهای آچمز کردن مهره ها 188
حمله دوجانبه
جواب اتودها و معماهای حمله دوجانبه
مات در یک حرکت
جواب اتودها و معماهای مات در یک حرکت
مات در دو حرکت
جواب اتودها و معماهای مات در دو حرکت
اجتناب از مات
جواب اتودها و معماهای اجتناب از مات

فهرست منابع

تالیف: دکتر سید کاظم موسوی ساداتی, رضا رستمی